“Waar in Frankrijk de overheid aan het hoofd van een nieuw project staat, of in Engeland een man van adel, zul je in de Verenigde Staten zeker een vereniging vinden.” Deze woorden sprak de Franse schrijver Alexis de Tocqueville in de jaren 1830. Tocqueville geloofde dat vrijwillige organisaties, groeperingen en gemeentelijke instellingen cruciaal waren in democratische samenlevingen. Ze hielpen de vrijheid te behouden door een tegenwicht te bieden tegen de potentieel overheersende macht van de overheid en de “tirannie” van de meerderheid.
Tocqueville zag de kracht van associaties in de Verenigde Staten, dat hij bezocht toen het land slechts vijftig jaar onafhankelijk was. Hij schreef: “De Amerikanen vormen verenigingen om feesten te organiseren, seminaries op te richten, herbergen te bouwen, kerken te stichten, boeken te verspreiden en missionarissen naar verre oorden te sturen. Op deze manier bouwen ze ook ziekenhuizen, gevangenissen en scholen.”
Hoewel Tocqueville dacht dat de macht van de overheid onvermijdelijk zou toenemen naarmate de samenleving complexer werd, waarschuwde hij:
“Hoe meer de overheid de plaats van associaties inneemt, hoe meer individuen, die het idee van samenwerking verliezen, haar hulp zullen nodig hebben. Deze oorzaken en gevolgen creëren elkaar voortdurend.”
Net zoals veel van zijn observaties, is dit citaat verbluffend relevant voor de hedendaagse wereld, niet alleen in Amerika, maar ook in Groot-Brittannië en elders. Overal zien we een consumentgerichte houding ten opzichte van de overheid—het idee dat de overheid ons moet voorzien van wat we nodig hebben om een fatsoenlijk leven te leiden, zonder dat we daar veel voor hoeven te doen. Rechten zonder verantwoordelijkheden. Groeiende afhankelijkheid van sociale voorzieningen, alledaagse criminaliteit en wat het Britse ministerie van Werk en Pensioenen (DWP) omschrijft als een “toenemende neiging tot fraude” wijzen zeker op een samenleving van consumenten en niet van producenten; van ontvangers in plaats van deelnemers. In zekere zin hebben we geen echte samenleving meer, maar een verzameling individuen en belangengroepen die proberen zoveel mogelijk te krijgen met zo min mogelijk inspanning.
Het belang van associaties is een van de thema’s die sterk naar voren komen in de vroege hoofdstukken van Robert Moses and the Fall of New York, de indrukwekkende biografie van Robert A. Caro over de man en de stad. Groepen als de Citizens Union, Bureau of Municipal Research en de New York State Association speelden een belangrijke rol in het bevrijden van New York uit de corruptie van Tammany Hall en de extreme armoede aan het begin van de 20e eeuw. Deze groepen waren onderdeel van een bredere hervormingsbeweging, het zogenaamde “Progressive” tijdperk, en hielpen om de inefficiëntie en corruptie van de overheid in de publieke belangstelling te houden. Later in Caro’s verhaal wordt de Park Association of New York genoemd als drijvende kracht achter campagnes voor de aanleg van groene ruimten en speeltuinen in de stad en omgeving. Geen van deze groepen was perfect, maar hun bestaan was beter dan hun afwezigheid.
Het tijdperk van technocratie en managementdenken waarin we nu leven—waar Robert Moses zelf aan heeft bijgedragen—is gepaard gegaan met een afname van de rol en aanwezigheid van associaties als middel voor burgerparticipatie. Robert Putnam, de Amerikaanse theoreticus van “sociaal kapitaal” en auteur van Bowling Alone, heeft tal van bewijzen aangevoerd dat het burgerlijke en politieke engagement in de Verenigde Staten, evenals informelere sociale banden, in de laatste drie decennia van de 20e eeuw zijn ingestort. Zo’n tien jaar geleden merkte ik tijdens een eigen reis naar de VS op dat Amerikanen het vertrouwen in elkaar en in hun fysieke omgeving leken te hebben verloren, waarbij de wereld buiten hun directe gemeenschap als vijandig werd gezien.
Het lijkt erop dat we in Groot-Brittannië dezelfde weg zijn ingeslagen, en recentelijk zelfs in een stroomversnelling zijn gekomen door “sociale” media, die ons paradoxaal genoeg verder isoleren. Lokale groepen die samenkomen om gemeenschappelijke interesses te bevorderen, zoals amateurtoneelverenigingen en natuurbehoudsorganisaties, sterven uit naarmate hun leden uitsterven. Jongere generaties, die mobieler, consumentgerichter en “drukker” zijn, sluiten zich niet aan omdat ze er geen voordeel in zien. De gewoonten om deel te nemen aan dergelijke groepen, om te zorgen voor wat zij doen, lijken voor velen achterhaald en irrelevant. En door duizenden van dergelijke nauwelijks opgemerkte eindes rafelen de banden van de gemeenschap en samenleving langzaam uiteen, waardoor er een vacuüm ontstaat dat wordt opgevuld door meer cynische belangen.
Ons maatschappelijk middenveld lijkt nu buitengewoon dun en uit balans. Buiten de alomtegenwoordige linkse liefdadigheidsorganisaties, bedrijfsbelangen en de Diversiteitsindustrie zien we weinig anders. De stem van de arbeidersklasse lijkt vrijwel geheel afwezig, behalve af en toe wanneer een middenklasse-persoon beweert een connectie te hebben om wat extra punten te scoren. Dit gebrek aan evenwicht heeft grote gevolgen, aangezien gekozen vertegenwoordigers en lokale autoriteiten zich vooral richten op de eisen van de meest vocale groepen, terwijl zij die niet georganiseerd zijn zich genegeerd en buitengesloten voelen.
Dit sociale en politieke tekort is ook een tekort aan democratische participatie. Het zou voor iedereen duidelijk moeten zijn dat democratie niet alleen bestaat uit stemmen. Stemmen lijkt zelfs relatief weinig uit te maken (vraag dat maar aan conservatieve of Brexit-stemmers van de laatste jaren). In de jaren tussen verkiezingen oefent het maatschappelijk middenveld druk uit op wie er ook aan de macht is, door middel van voortdurende activiteiten en interventies, versterkt door 24-uursmedia en sociale media. Degenen die niet vertegenwoordigd zijn in dit speelveld, worden gemakkelijk genegeerd of weggestuurd: hun democratische participatie zal daardoor duidelijk minder zijn.
In zijn beroemde studie Democratie in Amerika was Tocqueville’s bewondering voor de rol van associaties doordrenkt met pessimisme. Hij erkende dat zonder deze instellingen, die burgers de mogelijkheid geven om samen te komen, individuen geïsoleerd zouden worden en vatbaar voor de tirannie van de staat, belangengroepen en het vreemde, schijnbaar spontane fenomeen van de “publieke opinie”.
Het lijkt erop dat er geen andere manier is om onze onevenwichtige samenleving opnieuw in balans te brengen dan via associaties. We zouden zeker baat hebben bij enkele goed vertegenwoordigde arbeidersorganisaties die niet alleen een stem bieden, maar ook een element van sociaal en cultureel leiderschap dat momenteel zo ontbreekt. Misschien moeten we zelfs nadenken over een bredere aanpak via een nieuwe organisatie: een Vereniging voor Democratische Samenleving, om sociale groepen te bevorderen, op te komen voor de burger en gelijkwaardige deelname aan het openbare leven te verdedigen; en ook om te strijden tegen de overheid als een instrument voor machtige belangen.
Zonder een gezamenlijke inspanning om nieuwe instellingen te laten groeien en oude te revitaliseren, lijkt de achteruitgang van het maatschappelijk middenveld door te zullen gaan—en mogelijk onomkeerbaar te worden. Kijk naar Groot-Brittannië vandaag, en je ziet een bevolking die grotendeels machteloos is, neergeslagen en niet in staat om invloed uit te oefenen op de wereld om hen heen, met velen die het geloof hebben opgegeven dat dit überhaupt mogelijk is.
De sociale en psychologische schade hiervan is enorm. Een democratische samenleving is kwetsbaar en zal zichzelf niet beschermen. We moeten allemaal in actie komen.